Het schrijven van een lied is een inspirerende ervaring.
Het is bovendien een creatief proces waarin een lied zich ontwikkelt van niets tot een geheel van muziek en zang dat luisteraars raakt.
Dat creatieve proces kent een aantal fasen die ook toepasbaar zijn op het ontwikkelen van een goed presterende organisatie. In deze blog nemen we u mee in de ervaring van het schrijven van een lied door één van ons en wat we daarvan kunnen leren met het oog op het ontwikkelen van een organisatie.
De drie fasen van een creatief proces
In een creatief proces zijn drie fasen te onderscheiden:
- Circulatie: in beweging komen, het juiste ritme te pakken krijgen, de creativiteit de vrije loop laten.
- Transitie: de overgang van het een naar het ander, het bepalen van de essentie en het weglaten van niet passende elementen en toevoegen van nieuwe elementen.
- Compositie: het maken van het samenhangende geheel (resultaat) dat nieuwe inzichten geeft, motiveert en nieuw elan geeft.
Hieronder hebben we de drie fasen beschreven.
In de linkerkolom aan de hand van het lied See you back in 2010, geschreven door Frank voor een theatervoorstelling.
In de rechterkolom maken we de koppeling met het ontwikkelen van een organisatie.
Het schrijven van het lied ‘See you back in 2010′
Het creatieve proces in organisaties
Vooraf: Een helder doel
De voorstelling Onderuit van de theatergroep Jong Belegen in Utrecht had de opzet van een patchworkprogramma: een collage van sketches, monologen en liedjes waarin we als de vier makers in wisselende samenstelling optraden. Nadat we met andere muziekstijlen hadden geëxperimenteerd (onder andere een tango en een Amsterdams volkslied) was ons volgende doel om een Afrikaans lied te schrijven: een – vrolijk – lied met Afrikaanse muzikale invloeden en over een onderwerp van dat continent.
Vooraf: Een helder doel
Een helder doel is altijd de start. In het voorbeeld: een Afrikaans lied. Bij organisaties: een of meer doelen van de organisatie op een bepaalde termijn (bijvoorbeeld 1-3 jaar) of een inhoudelijk doel zoals het eigen maken van een nieuwe werkwijze.
Fase 1: Circuleren
Of een gitaarrifje er het eerst was, of een regel uit het refrein, dat is niet meer helemaal duidelijk. Maar beide waren de aanzet voor het lied.
Het gitaarrifje was blijven hangen uit de titelsong van een Nigeriaans album.
De regel uit het refrein – en latere titel – ‘See you back in 2010′ werd in de schoot geworpen tijdens een rondleiding door de township Soweto in Zuid-Afrika. Een jongetje van een jaar of 10 riep ‘See you back in 2010’. Die uitspraak maakte indruk, door de branie en de hoop en verwachting die er in doorklonken. 2010 was het jaar waarin Zuid-Afrika het WK voetbal zou organiseren; hoewel er nog 3 jaar te gaan was, kon je in het land de vibe al voelen.
Het thema van het Afrikaanse lied was geboren. Kort daarna gingen we aan de slag met de nieuwe voorstelling en met het lied.
Al snel groeide de eerste regel uit tot het refrein: One day we will be champions, and be one then, so see you back in 2010. En stond de basis van het verhaal in het lied: Zuid-Afrika dat het WK organiseerde, een droom na het roerige verleden van het land en dat bovendien de hoop had kampioen te worden en dat als één volk te vieren.
Toen die tekst er was, volgde bijna als vanzelf de melodie van het refrein, op de ‘Harry Bannink-manier’. Harry Bannink, componist van duizenden liedjes waarvan vele zeer bekend en geschreven met Annie M.G. Schmidt, kreeg tijdens een interview de vraag van een verslaggever: ‘Hoe schrijft u de melodieën van de liedjes met Annie? Schrijft zij eerst de tekst en u dan de muziek, of andersom?’ Hij antwoordde: ‘Ik kijk en luister heel goed naar de tekst van Annie en dan schrijft de melodie zich vanzelf’. Zo ging het met dit refrein ook. Als brug naar het nog te schrijven couplet viel daarna ook het Nigeriaanse gitaarrifje op de goede plek.
- Spreek het gestelde doel uit. Bespreek het met de mensen in de organisatie, zodat het een gezamenlijk doel is.
- Neem goed waar (kijk, luister, voel) wat er in een organisatie aanwezig is en gebeurt. En dat is doorgaans veel: medewerkers en hun intenties en drijfveren, ambities en kwaliteiten, taken en acties; de wijze van samenwerken binnen de organisatie en met andere organisaties, etc.
- Bouw voort op het eerste gegeven. Bij het lied: de centrale regel, de gitaarrif, een eerste melodielijn. Bij een organisatie: de urgentie (bv. bezuinigingen, fusie, verandertraject ), de huidige activiteiten, een actuele ontwikkeling, het gestelde doel.
- Sluit aan bij wat er aanwezig is en bij wat medewerkers doen. Maak gebruik van alles wat zich aandient.
- Gebruik alle manieren waarop je informatie kunt verwerken: denken en voelen, gewaarworden en intuïtie.
- Houd de wat – de richting, het doel – helder voor ogen. Wees flexibel in de hoe.
- Experimenteer, experimenteer en experimenteer.
Fase 2: Transitie
Toen volgde een fase van zwoegen: het schrijven van de muziek van het couplet. Met als kernvraag: wat is nu de essentie van dit lied? Door veel piano spelen, neuriën, luisteren, iets toevoegen, een paar noten veranderen, opnieuw spelen en weer luisteren – ontstonden regel voor regel een melodie en de bijbehorende akkoorden en een klankbeeld hoe Afrikaans dat zou kunnen klinken. Langzaam werd de essentie duidelijk: een lied over de droom en de hoop van drie mensen, verbonden met het WK voetbal:
- een moeder met twee opgroeiende kinderen (van wie één bij het stadion Big Macs verkoopt),
- een kind dat later arts wil worden (en droomt dat haar broer in het Zuid-Afrikaans elftal speelt),
- en een gearriveerde producer van het tv-programma Big Brother Zuid Afrika (die droomt dat Zuid-Afrika de wereldcup wint).
Op dát moment was het moeilijkste werk gedaan. Voor de 3 personages volgde de tekst toen vrij snel en gemakkelijk.
- Neem even afstand en bekijk het resultaat tot dit moment. Laat op je inwerken wat je indruk ervan is en wat het oproept.
- Ga na wat de hoofdzaak is, de essentie in de organisatie op weg naar het doel. Onderscheid ook de bijzaken.
- Beoordeel of het oorspronkelijk gestelde doel nog steeds past, en stel het indien nodig bij of maak het meer concreet.
- Laat weg wat niet bijdraagt aan het behalen van het doel (en dus bijzaak is).
- Betrek medewerkers. Ze hebben veel kennis en ervaring en weten doorgaans zeer goed wat wel en niet werkt en dus wat wel en geen resultaat oplevert.
- Voeg nieuwe elementen toe die bijdragen aan het behalen van het doel: kwaliteiten van andere mensen, middelen, nieuwe acties, etc.
Fase 3: Compositie
De melodie stond, de tekst van het refrein was er en vele tekstregels voor de drie coupletten. Het afmaken van de compositie – niet alleen de muzikale compositie maar de samenstelling van het gehele lied – was de laatste stap. Het ritme en metrum, de zingbaarheid, de klemtoon van woorden op de goede noot, het overbodige weglaten en de laatste tekstuele aanpassingen. Zo was het lied bijna klaar. Bijna, want het gitaarrifje bleek niet veel meer toe te voegen aan de compositie en werd weggelaten; het lied had zich uiteindelijk ontwikkeld tot een 3-stemmig a capella te zingen lied. En zó klopte het.
- Zorg dat alle na fase 2 aanwezige elementen in elkaar gaan passen: maak de compositie.
- Werk gericht op het doel.
- Zorg ervoor dat de mensen en hun werkwijze bij elkaar passen en bijdragen aan het gestelde doel.
- Zorg dus voor ruimte in de manier van realiseren van het doel.
- Creëer omstandigheden waardoor de organisatie vloeiend loopt.
Creatief = duurzaam
Een goed en volledig doorlopen creatief proces leidt tot waardevolle resultaten:
- Het bevordert de creativiteit en het resultaat van een organisatie.
- Het gezamenlijk en respectvol wel of niet benutten van inbreng bindt mensen aan het doel en aan elkaar.
- Het maakt maximaal gebruik van de mensen en potentie die de organisatie te bieden heeft.
Wilt u zelf eens oefenen met het analyseren van een creatief proces? Kijk dan bijvoorbeeld naar de documentaire The Common Linnets – Calm before the Storm, over Ilse de Lange en Waylon.
Over Jasper en Frank
Jasper van den Heuvel en Frank van Berkum zijn organisatieadviseur. Frank heeft muziek en liedjes geschreven voor een aantal theatervoorstellingen. Jasper en Frank leiden en begeleiden transities van organisaties.
Noten:
(i) De kunstenaar Robert Hogervorst (Berlijn) werkt bij het maken van zijn kunstwerken met de 3 fasen circulatie, transitie en compositie. De beschrijving van de fasen in deze blog is gebaseerd op zijn benadering en de ervaring van Jasper en Frank. Zie voor meer informatie over Robert en zijn werk www.art-and-education.eu en www.art-studio-hogervorst.com.
(ii) Bekijk hier de volledige tekst van het lied.
